Het vertellen van verhalen is een van de oudste kunsten die er zijn. De eerste dingen die we leren zijn lopen en praten. Naast de dynamiek van het lichaam, is er de dynamiek van de klank die woorden worden. Daarna woorden die verhalen worden. Wat heb je dit weekend gedaan? Vraagt de juf op school. Gaandeweg leer je daar een spannender verhaal van te maken, niet wetende dat mensen dit aan kampvuren deden sinds het begin der tijden. Je merkt dat de klas beter luistert als er iets te bereiken viel dit weekend, als ze niet weten hoe het afloopt, als ze geven om je queeste en als jij veranderde. Al snel ga je over het leven nadenken in termen van verhalen. Wat heb ik vandaag geleerd? Hoe ben ik veranderd? Welke hindernissen kwamen op mijn pad en welke strijd heb ik geleverd?
Je bent dagelijks onderhevig aan krachten die jouw wereldbeeld uitdagen. Door jezelf te confronteren met deze tegengestelde krachten, komen er scheuren in dat wereldbeeld. Daar komt de schaamte en de angst naar boven die ligt te borrelen in je binnenste als lava in een slapende vulkaan. Het zijn verhalen die deze zwaktes ontmaskeren, die de menselijkheid der mensen naar boven halen en vertellen van de strijd tussen ons aangeboren, dierlijke zelf en de geciviliseerde mens die een façade ophoudt om samen te kunnen leven met andere mensen. Het leven zelf zal ons ontmaskeren, dat belooft het verhaal. Aan het einde van het verhaal is de zwakte van het personage zichtbaar. Soms heeft het standgehouden in de storm, soms gaat het eraan onderdoor.
De fysica van verhalen
Hoe het ook zij, de wetten van verhalen zijn zo oud als de mens zelf. Het zijn verhalen die mensen van dieren onderscheiden, zo zegt men weleens. Het zijn verhalen die ervoor zorgen dat mensen in staat zijn om ergens in te geloven, of het nu de bijbel is of de sprookjes van de gebroeders Grimm. Ze laten zien wat anderen slechts vertelden. John Yorke noemt dit in zijn boek Into the woods de fysica van verhalen. Alle verhalen, sinds het begin der tijden, beantwoorden aan de wetten van de fysica. Aan de derde wet van Newton, die zegt dat als het ene voorwerp een kracht uitoefent op het andere, het andere een even grote tegengestelde kracht uitoefent op het ene. Hierdoor komen krachten altijd in paren voor. Deze wet van actie en reactie is het startpunt van ieder verhaal.
Opposites attract
De actie die de aftrap van een verhaal betekent, wordt ook wel het point of attack genoemd. Hier wordt de hoofdpersoon uitgedaagd om in actie te komen – om een kracht uit te oefenen om weerstand te bieden aan een tegengestelde kracht die hem of haar uitdaagt. Frodo die het liefst in zijn huisje zit bij het haardvuur, krijgt de ring des doods in zijn bezit en moet deze vernietigen. Ieder karakter komt terecht in een wereld die volledig in strijd is met alles wat hij/zij kent. James Bond staat tegenover Goldfinger, de koningin van Engeland wordt geconfronteerd met emotie en chaos door de dood van Diana, een stotterende koning moet samenwerken met een babbelende Australiër om zijn speech te geven (Kings Speech), een zwervende surfter komt vast te zitten tussen twee rotsen (127 hours), een slaaf vecht voor vrijheid (12 years a slave).
You often hear the term ‘you should have something to say in a story’, but that doesn’t always mean truth, soms value that you yourself as a storyteller believe in, an then through the course of the story be able to debate that truth. Try to prove it wrong. Test is to its limits. This is the stuff I really geek out on. I call this ‘story physcis’. – Andrew Stanton ‘Understanding Story: or My Journey of Pain.
Wet van dialectiek
Deze tegenstrijdige krachten zijn niet eigen aan een verhaal omdat ze interessant zijn, omdat ze drama creëren of de kijker aan de beeldbuis gekluisterd houden. Ze zijn noodzakelijk omdat tegenstrijdige krachten de enige zijn die elkaar uitdagen en om die manier een derde kracht in werking zetten. Deze derde kracht wordt veroorzaakt door de groei van de eerste twee onverenigbare krachten. Het is niet alleen fysica. Het is ook de wet van dialectiek van Hegel. De thesis, de antithesis en de synthesis. We starten met een idee. Dit idee wordt uitgedaagd door tegenstrijdige elementen, uiteindelijk veroorzaakt deze tegenstrijdige kracht een reactie. De synthesis is een oplossing voor de verschillen die in eerste instantie onverenigbaar leken. Uit de synthesis wordt iets nieuws geboren, een nieuw idee of een nieuw persoon.
De tien vragen
De weg naar de synthesis lijkt soms lang en vol kronkels. In het echte leven is dit ook zo. Het echte leven is aaneengeregen door arbitraire gebeurtenissen en chaos. In verhalen bestaat die chaos niet, ook al lijkt het soms zo. Een schrijver moet, om zichzelf en de lezer te redden van de gekte van het leven, de chaos bestrijden met het woord. Zijn taak is om uit elke gebeurtenis, elke scene, een verhaal de destilleren. Dat verhaal volgt een pad waarin de volgende tien vragen beantwoord worden. Dit pad zien we niet enkel terug in Hollywoord- en Disneyfilms, maar ook in verhalen als The Reader en de Griekse tragedie. Soms is het een moeilijk te onderscheiden zandweggetje, soms is het een gladde asfaltweg en soms een snelweg. Hoe het ook zij, het is geplaveid met antwoorden op deze vragen.
Bekijk nu eens deze scene uit EastEnders, een serie van de BBC, en probeer de volgende vragen te beantwoorden voor elk karakter.
Wiens verhaal is het? | David | Bianca |
Wat is zijn/haar zwakte? | Kennis | Onwetendheid |
Wat is de gebeurtenis die het verhaal op gang brengt? | Bianca probeert hem te kussen | David wijst haar af |
Wat wil hij/zij? | Hij wil haar stoppen | Zij wil hem kussen |
Welke hindernissen liggen op zijn/haar pad? | Bianca | David |
Wat staat er op het spel? | Zijn mentale gezondheid | Haar mentale gezondheid |
Waarom geven we erom? | Hij is kwetsbaar | Zij is kwetsbaar |
Wat leert hij/zij? | De waarheid vertellen | De waarheid ontkennen |
Hoe en waarom? | Hij wordt gepusht tot het ‘point of no return’ | David pusht haar tot het ‘point of no return’ |
Hoe eindigt het? | Kennis wordt gedeeld | Ze ontkent de waarheid |
Point of no return
De hoe-vraag wordt tweemaal beantwoord met een term die wellicht nog onbekend is. Beide karakters worden gepusht tot het 'point of no return'. Het incident dat het verhaal op gang brengt, wordt het 'point of attack' genoemd, en bevindt zich logischerwijs aan de start van het verhaal. Op een derde van het verhaal, komen we terecht op het point of no return. Er wordt kennis uit de doeken gedaan die niet teruggenomen kan worden, dingen worden gezegd of gedaan die onomkeerbaar zijn. Hier wordt het verhaal pas echt op gang gebracht. We weten als lezer of als kijker nu dat er absoluut geen weg terug is en dat de verdere gebeurtenissen onherroepelijk tot een ondergang of verzoening zullen leiden.
Woody valt uit het raam en komt terecht in een wereld waar hij vrienden moet maken (Toy Story). Een controlerende vader raakt zijn kind kwijt en komt terecht in een wereld van chaos (Nemo). Vanaf hier is er geen weg terug. De controlerende vader moet leren loslaten, Woody moet vrienden leren maken. Zo niet, dan zal het hun ondergang betekenen. Het tweede scharniermoment bevindt zich aan het begint van het derde deel van het verhaal. Dit noemen we het motorisch moment. Dit is het moment waarop alles verandert. De kaarten liggen op tafel, het personage bevindt zich naakt op toneel. Zijn flaw is zichtbaar en nu is het alleen nog maar de vraag wat hij/zij ermee zal doen.
De façade en de flaw
Gedurende het verhaal wordt het karakter dus ontkleed. Zijn ware aard wordt zichtbaar. De lelijkste kanten van de mens worden in een verhaal ontmaskerd. Ze breken onder de tegenstrijdige kracht waarmee ze geconfronteerd worden, de enige optie is nu om er vrede mee te sluiten, of eraan onderdoor te gaan. Zal de boom buigen in de wind, of zal hij breken? Is de vraag die we ons nu nog stellen als lezer of als kijker. Zal het personage vrede sluiten met zijn zwaktes, of vasthouden aan een leugen? Hoe het ook zij, er is geen ontkomen aan het blootleggen van zijn ware aard. Zo is doet het verhaal de waarheid uit de doeken, al is het niet gestoeld op werkelijkheid. Zo is het verhaal een eeuwige zoektocht naar de ware aard van de mens.
Bekijk hier de hele lezing van John Yorke over de fysica van verhalen:
